Έθιμα που μας ανατρέχουν στις αρχαίες τελετές της συγκομιδής . Όσο κρατεί το αλώνισμα δεν κάνει να αλωνίζει ο ίδιος Αλωνάρης . Εναλλάσσεται με τη γυναίκα και το παιδί και ξεκουράζεται σε ένα ειδικό δέντρο το αμπλήκι που ήταν φυτεμένο κοντά στ αλώνι για αυτόν τον σκοπό...
της Ελένης Μπετεινάκη
«Στ’ αλώνια καλοσάρωτα και ξεχορταριασμένα θα ξαπλωθούν οι θημωνιές ξανθόμαλλες πλεξίδες», λέει ο ποιητής μας Γιώργος Δροσίνης
Ιούλιος ο αλωνάρης, αλωνιστής, αλωνίτης, αλωνιάτης , αλωνευτής, χαλαζάρης, δευτερόλης, δευτερογιούλης, Αηλιάς ή Αηλιάτης, Φουσκομηνάς , Χασκομηνάς, Γυαλιστής ή Γυαλινός, Αηκερατίτης και Χορτοκόπος. Ονομασίες που συναντάμε σε διάφορα μέρη της Ελλάδας και δηλώνουν συνήθως τις γεωργικές δουλειές ή συνήθειες που ίσχυαν για κάθε τόπο.
« Αλώνι » : Μέρος που το φύσουνε οι περισσότεροι άνεμοι, στρωμένο με πέτρα ( πετράλωνο ή μαρμαρένιο ) , κυκλικό με διάμετρο τουλάχιστον 4 μέτρα για να μην μπορεί να φύγει ο καρπός, περιορίζεται με όρθιες πέτρες και στο κέντρο του στερεωνόταν όρθιο ένα ξύλινο στέλεχος το στέντζερο από το οποίο εξαρτιόνταν τα ζώα, άλογα, γαϊδούρια ή μουλάρια που αλωνίζουν τον καρπό γυρίζοντας γύρω απ αυτό. Στοιχερό, στέντζερο, άφφαλος, ξώγυρας, δοκάνα , βολόσυρος, δικράνι, δρεμόνι, λίχνισμα, δάρτης, χερόβολο, λαμνί, κότσαλα, κόσκινο,σύρτης, στάχυ. Λέξεις άγνωστες πια για μας τους περισσότερους που κάποτε ήταν στην καθημερινή γλώσσα των γεωργών ή όσων ζούσαν κοντά στην ύπαιθρο και αναφέρονταν σε εργαλεία ή εργασίες που σχετίζονταν με την διαδικασία του αλωνίσματος πριν εξελιχτεί και εξαλειφτεί ο παραδοσιακός τρόπος .
Στάχυα και δρεπάνι τα χαρακτηριστικά αυτού του μήνα. Ξάστερος ουρανός γεμάτος μυστικά σύμβολα, τροφή για τους παραμυθάδες .Σχήματα αστερισμών που θυμίζουν δράκους, αερικά ,φτερωτά άλογα, φωτιές, λιοντάρια και αρκούδες. Αλησμόνητες βραδιές στις θημωνιές , στα αλώνια ,ολόγιομο φεγγάρι , αμέτρητες ιστορίες με θύμησες και γέλια για να περάσει η νυχτιά να έρθει ο ήλιος ο καυτός το πρωί να συνεχίσει η σκληρή δουλειά ίσαμε να μαζευτεί και αλωνιστεί κι ο τελευταίος σπόρος .
Έθιμα που μας ανατρέχουν στις αρχαίες τελετές της συγκομιδής . Όσο κρατεί το αλώνισμα δεν κάνει να αλωνίζει ο ίδιος Αλωνάρης . Εναλλάσσεται με τη γυναίκα και το παιδί και ξεκουράζεται σε ένα ειδικό δέντρο το αμπλήκι που ήταν φυτεμένο κοντά στ αλώνι για αυτόν τον σκοπό. Ειδικός κι ο χαιρετισμός των ξένων όταν τύχαινε να περάσουν από κοντά : « Ώρα καλή , χίλια μόδια ». Κι ύστερα σαν τελειώσει το μάλαμα σ έναν σωρό η νοικοκυρά προσφέρει σ όλους νερό για να πλυθούν. Κι ένας ένας τρέχοντας με το λαγήνι γύρω απ το σωρό εύχεται και του χρόνου να γίνει ο σωρός όσος και ο κύκλος τον οποίο έκαμε βρέχοντας τo αλώνι. Δεν έπρεπε να έρθει εκεί γυναίκα με ρόκα γνέθοντας γιατί « ήταν ξωτικιά και έδιωχνε τον άνεμο και δεν μπορούσαν να ανεμίσουν, να λιχνίσουν ». Τέλος αφού ξεχώριζαν το σιτάρι από το άχυρο τοποθετούσαν μια σιδεριά για να ναι το σιτάρι γερό σαν σίδερο και έκαναν πάνω στο σωρό το σημείο του σταυρού και άρχιζαν να το μαζεύουν από τη μέση. Την τελευταία μέρα όταν πια αλωνιστούν καλά και τα τελευταία σπαρτά και απολύσουν τα ζώα, πρόσεχαν αν ήταν βόδια που θα ξυστεί το μεγαλύτερο στα χρόνια βόδι δηλ. σε ποιο μέρος του σώματός του. Αν ξυνόταν στο κεφάλι , ο χειμώνας θα ήταν πρώιμος, αν στη μέση θα είχαν βαρυχειμωνιά τον Γενάρη και αν στην ουρά ο χειμώνας θα ήταν όψιμος.
Ατελείωτα όμως και τα πανηγύρια. Τόση πολύ δουλειά και τόσες πολλές γιορτές με αγίους « τιμωρούς» που θέλουν τους πιστούς να μην εργάζονται την ημέρα της γιορτή τους .
Πρώτη πρώτη γιορτή είναι των Αγίων Αναργύρων και αμέσως την επομένη αυτή της Παναγιάς της Βλαχέραινας ή Καψοδεματούσας γιατί λένε πως έκαιγε στ αλώνια τα δεμάτια αυτών που δεν κρατούσαν αργία τούτη τη μέρα. Στις 3 του Ιούλη γιορτάζει ο Άγιος Υάκινθος, ο δικός μας άγιος του έρωτα και των αγνών αισθημάτων, της δημιουργίας και της έμπνευσης . Στις 4 του μήνα είναι του Αγίου Ανδρέα Κρήτης, στις 7 της Αγίας Κυριακής ίσαμε την μεγάλη γιορτή της Αγιά Μαρίνας στις 17. Εκείνη τη μέρα λένε πως είναι ώριμα τα σταφύλια και τα σύκα γι αυτό και η μνήμη της γιορτάζεται με εξόδους στ αμπέλια και στους λαχανόκηπους με τις μεγάλες συκιές και τα παράξενα φύλλα που τις νύχτες με φεγγάρι για όλους όσους ξενυχτούσαν στην εξοχή έπαιρναν μορφή και άλλοτε γινόταν μάγισσες , άλλοτε νεράιδες ή φοβέρες νυχτερίδες που τρόμαζαν καθώς κουνιόταν με το πρώτο αεράκι που συντρόφευε τις καυτερές νύχτες του Δευτερόλη μήνα . Η Αγιά Μαρίνα προστάτευε και από τα βλαπτικά ζωύφια γι αυτό και γινότανε αγιασμός και ραντισμός των σπαρτών από τα σκαθάρια και τα άλλα «έχνη» που γέμιζαν τα χωράφια.
Ακολουθεί η μεγάλη γιορτή του Προφήτη Ηλία στις 20 του Ιούλη που θεωρούνταν έφορος της βροχής των βροντών και των κεραυνών. Λέγανε πως έτρεχε στον ουρανό με την άμαξά του καταδιώκοντας κάποιον δράκο ή τον διάβολο και κρατώντας πάντα για όπλο του τον κεραυνό. Συνδέεται με τον Ήλιο που ταυτιζόταν με τον Δία που σαν θεός των μετεωρολογικών φαινομένων λατρευόταν πάνω σε βουνοκορφές. Έτσι εξηγούνται και οι φωτιές που ανάβονταν στις κορυφές μα και οι θυσίες πετεινών που ως αγγελιοφόρος της ημέρας θεωρήθηκε από τους αρχαίους Έλληνες σύμβολο του Ήλιου και από την φωνή του έβγαζαν προγνωστικά για τον καιρό. Την παραμονή του Αι Λιά γινόταν δέηση στον προφήτη γιατί οι ζέστες πια ήταν ανυπόφορες , η λεγόμενη Περπερούνα.
« Έθιμο παλιό τόχαν τα κορίτσια να στολίζουν ένα ορφανό κορίτσι με πράσινα χόρτα και πηγαίνοντας στο ποτάμι βρέχονταν όλα με τα ρούχα τους και με ένα μπακιράκι νερό γυρίζουν χορεύοντας και τραγουδώντας την Περπερούνα σ όλο το χωριό» :
Περπερούνα περπατεί, το Θεό παρακαλεί, για να βρέξει μια βροχή, μια βροχή μια σιγανή.
Θέ μου βρέξε μια βροχή, μια βροχή μια σιγανή, μια βροχή καλή βροχή.
Ο μήνας τελειώνει με πολλά πανηγύρια ακόμη ανάλογα την περιοχή. Στις 22 η Αγιά Μαρκέλλα, στις 24 η Αγιά Χριστίνα, στις 25 είναι η Κοίμηση της Αγίας Άννας και ακολουθούν οι γιορτές δύο θεραπευτών αγίων της Αγίας Παρασκευής στις 26 που προστατεύει τα μάτια και του Αγίου Παντελεήμονα στις 27 Ιουλίου, προστάτης όλων σχεδόν των αναπηριών κι είναι γνωστή η παροιμία : « Κουτσοί , στραβοί στον Άγιο Παντελεήμονα ».
« …Μέρες ετοιμαζόμασταν για το πανηγύρι του Αγίου Παντελεήμονα που γινόταν στο διπλανό χωριό. Ξέραμε πως θα βρίσκαμε όλα τα παιχνίδια που είχαμε ονειρευτεί και μετράγαμε ξανά και ξανά το χαρτζιλίκι μας να δούμε αν θα μας έφτανε. Από νωρίς το πρωί σαν ξημέρωνε η παραμονή πλέναμε την καρότσα του φορτηγού και σαν στέγνωνε στρώναμε την κουβέρτα και περιμέναμε να βραδιάσει. Και σαν έφτανε η πολυπόθητη ώρα ξαπλώναμε όλοι και δεν μας ένοιαζαν ούτε οι λακκούβες στο δρόμο, ούτε ο φοβερός θόρυβος της μηχανής. Ήμασταν τόσο κοντά στο όνειρο …Φτάναμε στους Κουνάβους κι αν και έπρεπε να παρκάρουμε πολύ μακριά , δεν το σκεφτόμασταν, μόνο να φτάσουμε γρήγορα θέλαμε, να ανάψουμε ένα κερί στη χάρη του Αγίου και να ψωνίσουμε τις μοναδικές μαντινάδες, άλλοτε σε χάρτινη σακούλα , άλλοτε σε χωνί από εφημερίδα. Μαντινάδες ζαχαρωτά , ροζ, πράσινες, μπλε και λευκές. Δύο δραχμές δίναμε κι η ευτυχία κρατούσε μέρες, ευτυχία κλεισμένη σ ένα μικρό χαρτάκι που διαβάζαμε τι μας έτυχε σαν γλείφαμε όλο το ζαχαρωτό. Κι ύστερα τρώγαμε καπρικό στα λεμονόφυλλα και παίρναμε ένα σωρό δακτυλίδια με πολύχρωμες πλαστικές πέτρες σε σχήμα καρδιάς και βραχιόλια από έναν πάγκο που είχε χιλιάδες μικροπράγματα κι ένοιωθα πριγκίπισσα αληθινή , έχοντας ξοδέψει …μία δραχμή και ένα πενηνταράκι …Το όνειρο και για τούτο το καλοκαίρι είχε βγει αληθινό…».
Ιούλιος ο αλωνάρης, αλωνιστής, αλωνίτης, αλωνιάτης , αλωνευτής, χαλαζάρης, δευτερόλης, δευτερογιούλης, Αηλιάς ή Αηλιάτης, Φουσκομηνάς , Χασκομηνάς, Γυαλιστής ή Γυαλινός, Αηκερατίτης και Χορτοκόπος. Ονομασίες που συναντάμε σε διάφορα μέρη της Ελλάδας και δηλώνουν συνήθως τις γεωργικές δουλειές ή συνήθειες που ίσχυαν για κάθε τόπο.
« Αλώνι » : Μέρος που το φύσουνε οι περισσότεροι άνεμοι, στρωμένο με πέτρα ( πετράλωνο ή μαρμαρένιο ) , κυκλικό με διάμετρο τουλάχιστον 4 μέτρα για να μην μπορεί να φύγει ο καρπός, περιορίζεται με όρθιες πέτρες και στο κέντρο του στερεωνόταν όρθιο ένα ξύλινο στέλεχος το στέντζερο από το οποίο εξαρτιόνταν τα ζώα, άλογα, γαϊδούρια ή μουλάρια που αλωνίζουν τον καρπό γυρίζοντας γύρω απ αυτό. Στοιχερό, στέντζερο, άφφαλος, ξώγυρας, δοκάνα , βολόσυρος, δικράνι, δρεμόνι, λίχνισμα, δάρτης, χερόβολο, λαμνί, κότσαλα, κόσκινο,σύρτης, στάχυ. Λέξεις άγνωστες πια για μας τους περισσότερους που κάποτε ήταν στην καθημερινή γλώσσα των γεωργών ή όσων ζούσαν κοντά στην ύπαιθρο και αναφέρονταν σε εργαλεία ή εργασίες που σχετίζονταν με την διαδικασία του αλωνίσματος πριν εξελιχτεί και εξαλειφτεί ο παραδοσιακός τρόπος .
Στάχυα και δρεπάνι τα χαρακτηριστικά αυτού του μήνα. Ξάστερος ουρανός γεμάτος μυστικά σύμβολα, τροφή για τους παραμυθάδες .Σχήματα αστερισμών που θυμίζουν δράκους, αερικά ,φτερωτά άλογα, φωτιές, λιοντάρια και αρκούδες. Αλησμόνητες βραδιές στις θημωνιές , στα αλώνια ,ολόγιομο φεγγάρι , αμέτρητες ιστορίες με θύμησες και γέλια για να περάσει η νυχτιά να έρθει ο ήλιος ο καυτός το πρωί να συνεχίσει η σκληρή δουλειά ίσαμε να μαζευτεί και αλωνιστεί κι ο τελευταίος σπόρος .
Έθιμα που μας ανατρέχουν στις αρχαίες τελετές της συγκομιδής . Όσο κρατεί το αλώνισμα δεν κάνει να αλωνίζει ο ίδιος Αλωνάρης . Εναλλάσσεται με τη γυναίκα και το παιδί και ξεκουράζεται σε ένα ειδικό δέντρο το αμπλήκι που ήταν φυτεμένο κοντά στ αλώνι για αυτόν τον σκοπό. Ειδικός κι ο χαιρετισμός των ξένων όταν τύχαινε να περάσουν από κοντά : « Ώρα καλή , χίλια μόδια ». Κι ύστερα σαν τελειώσει το μάλαμα σ έναν σωρό η νοικοκυρά προσφέρει σ όλους νερό για να πλυθούν. Κι ένας ένας τρέχοντας με το λαγήνι γύρω απ το σωρό εύχεται και του χρόνου να γίνει ο σωρός όσος και ο κύκλος τον οποίο έκαμε βρέχοντας τo αλώνι. Δεν έπρεπε να έρθει εκεί γυναίκα με ρόκα γνέθοντας γιατί « ήταν ξωτικιά και έδιωχνε τον άνεμο και δεν μπορούσαν να ανεμίσουν, να λιχνίσουν ». Τέλος αφού ξεχώριζαν το σιτάρι από το άχυρο τοποθετούσαν μια σιδεριά για να ναι το σιτάρι γερό σαν σίδερο και έκαναν πάνω στο σωρό το σημείο του σταυρού και άρχιζαν να το μαζεύουν από τη μέση. Την τελευταία μέρα όταν πια αλωνιστούν καλά και τα τελευταία σπαρτά και απολύσουν τα ζώα, πρόσεχαν αν ήταν βόδια που θα ξυστεί το μεγαλύτερο στα χρόνια βόδι δηλ. σε ποιο μέρος του σώματός του. Αν ξυνόταν στο κεφάλι , ο χειμώνας θα ήταν πρώιμος, αν στη μέση θα είχαν βαρυχειμωνιά τον Γενάρη και αν στην ουρά ο χειμώνας θα ήταν όψιμος.
Ατελείωτα όμως και τα πανηγύρια. Τόση πολύ δουλειά και τόσες πολλές γιορτές με αγίους « τιμωρούς» που θέλουν τους πιστούς να μην εργάζονται την ημέρα της γιορτή τους .
Πρώτη πρώτη γιορτή είναι των Αγίων Αναργύρων και αμέσως την επομένη αυτή της Παναγιάς της Βλαχέραινας ή Καψοδεματούσας γιατί λένε πως έκαιγε στ αλώνια τα δεμάτια αυτών που δεν κρατούσαν αργία τούτη τη μέρα. Στις 3 του Ιούλη γιορτάζει ο Άγιος Υάκινθος, ο δικός μας άγιος του έρωτα και των αγνών αισθημάτων, της δημιουργίας και της έμπνευσης . Στις 4 του μήνα είναι του Αγίου Ανδρέα Κρήτης, στις 7 της Αγίας Κυριακής ίσαμε την μεγάλη γιορτή της Αγιά Μαρίνας στις 17. Εκείνη τη μέρα λένε πως είναι ώριμα τα σταφύλια και τα σύκα γι αυτό και η μνήμη της γιορτάζεται με εξόδους στ αμπέλια και στους λαχανόκηπους με τις μεγάλες συκιές και τα παράξενα φύλλα που τις νύχτες με φεγγάρι για όλους όσους ξενυχτούσαν στην εξοχή έπαιρναν μορφή και άλλοτε γινόταν μάγισσες , άλλοτε νεράιδες ή φοβέρες νυχτερίδες που τρόμαζαν καθώς κουνιόταν με το πρώτο αεράκι που συντρόφευε τις καυτερές νύχτες του Δευτερόλη μήνα . Η Αγιά Μαρίνα προστάτευε και από τα βλαπτικά ζωύφια γι αυτό και γινότανε αγιασμός και ραντισμός των σπαρτών από τα σκαθάρια και τα άλλα «έχνη» που γέμιζαν τα χωράφια.
Ακολουθεί η μεγάλη γιορτή του Προφήτη Ηλία στις 20 του Ιούλη που θεωρούνταν έφορος της βροχής των βροντών και των κεραυνών. Λέγανε πως έτρεχε στον ουρανό με την άμαξά του καταδιώκοντας κάποιον δράκο ή τον διάβολο και κρατώντας πάντα για όπλο του τον κεραυνό. Συνδέεται με τον Ήλιο που ταυτιζόταν με τον Δία που σαν θεός των μετεωρολογικών φαινομένων λατρευόταν πάνω σε βουνοκορφές. Έτσι εξηγούνται και οι φωτιές που ανάβονταν στις κορυφές μα και οι θυσίες πετεινών που ως αγγελιοφόρος της ημέρας θεωρήθηκε από τους αρχαίους Έλληνες σύμβολο του Ήλιου και από την φωνή του έβγαζαν προγνωστικά για τον καιρό. Την παραμονή του Αι Λιά γινόταν δέηση στον προφήτη γιατί οι ζέστες πια ήταν ανυπόφορες , η λεγόμενη Περπερούνα.
« Έθιμο παλιό τόχαν τα κορίτσια να στολίζουν ένα ορφανό κορίτσι με πράσινα χόρτα και πηγαίνοντας στο ποτάμι βρέχονταν όλα με τα ρούχα τους και με ένα μπακιράκι νερό γυρίζουν χορεύοντας και τραγουδώντας την Περπερούνα σ όλο το χωριό» :
Περπερούνα περπατεί, το Θεό παρακαλεί, για να βρέξει μια βροχή, μια βροχή μια σιγανή.
Θέ μου βρέξε μια βροχή, μια βροχή μια σιγανή, μια βροχή καλή βροχή.
Ο μήνας τελειώνει με πολλά πανηγύρια ακόμη ανάλογα την περιοχή. Στις 22 η Αγιά Μαρκέλλα, στις 24 η Αγιά Χριστίνα, στις 25 είναι η Κοίμηση της Αγίας Άννας και ακολουθούν οι γιορτές δύο θεραπευτών αγίων της Αγίας Παρασκευής στις 26 που προστατεύει τα μάτια και του Αγίου Παντελεήμονα στις 27 Ιουλίου, προστάτης όλων σχεδόν των αναπηριών κι είναι γνωστή η παροιμία : « Κουτσοί , στραβοί στον Άγιο Παντελεήμονα ».
« …Μέρες ετοιμαζόμασταν για το πανηγύρι του Αγίου Παντελεήμονα που γινόταν στο διπλανό χωριό. Ξέραμε πως θα βρίσκαμε όλα τα παιχνίδια που είχαμε ονειρευτεί και μετράγαμε ξανά και ξανά το χαρτζιλίκι μας να δούμε αν θα μας έφτανε. Από νωρίς το πρωί σαν ξημέρωνε η παραμονή πλέναμε την καρότσα του φορτηγού και σαν στέγνωνε στρώναμε την κουβέρτα και περιμέναμε να βραδιάσει. Και σαν έφτανε η πολυπόθητη ώρα ξαπλώναμε όλοι και δεν μας ένοιαζαν ούτε οι λακκούβες στο δρόμο, ούτε ο φοβερός θόρυβος της μηχανής. Ήμασταν τόσο κοντά στο όνειρο …Φτάναμε στους Κουνάβους κι αν και έπρεπε να παρκάρουμε πολύ μακριά , δεν το σκεφτόμασταν, μόνο να φτάσουμε γρήγορα θέλαμε, να ανάψουμε ένα κερί στη χάρη του Αγίου και να ψωνίσουμε τις μοναδικές μαντινάδες, άλλοτε σε χάρτινη σακούλα , άλλοτε σε χωνί από εφημερίδα. Μαντινάδες ζαχαρωτά , ροζ, πράσινες, μπλε και λευκές. Δύο δραχμές δίναμε κι η ευτυχία κρατούσε μέρες, ευτυχία κλεισμένη σ ένα μικρό χαρτάκι που διαβάζαμε τι μας έτυχε σαν γλείφαμε όλο το ζαχαρωτό. Κι ύστερα τρώγαμε καπρικό στα λεμονόφυλλα και παίρναμε ένα σωρό δακτυλίδια με πολύχρωμες πλαστικές πέτρες σε σχήμα καρδιάς και βραχιόλια από έναν πάγκο που είχε χιλιάδες μικροπράγματα κι ένοιωθα πριγκίπισσα αληθινή , έχοντας ξοδέψει …μία δραχμή και ένα πενηνταράκι …Το όνειρο και για τούτο το καλοκαίρι είχε βγει αληθινό…».
Καλό μήνα !
Πηγές :
Μουσείο Μπενάκη : « Παραδοσιακές καλλιέργειες », Αθήνα 1978
Γ.Α. Μέγα « Ελληνικαί εορταί και έθιμα της λαϊκής λατρείας »,Αθήνα 1963
Μουσείο Μπενάκη : « Παραδοσιακές καλλιέργειες », Αθήνα 1978
Γ.Α. Μέγα « Ελληνικαί εορταί και έθιμα της λαϊκής λατρείας »,Αθήνα 1963
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου
τα σχόλιά σας